Żywieniowy poradnik dla kobiet w okresie laktacji od #kwitteam

Dlaczego warto karmić piersią?

Mleko kobiece jest idealnie dostosowane do potrzeb żywieniowych noworodka donoszonego, zawiera wszystkie niezbędne składniki odżywcze oraz substancje aktywne biologicznie (immunoglobuliny, hormony, czynniki wzrostu, nukleotydy, komórki krwi i macierzyste) czyli takie, które nie spełniają roli odżywczej, ale ułatwiają przebieg różnych procesów fizjologicznych w organizmie człowieka; między innymi takich jak dojrzewanie naturalnych barier ochronnych. Dzięki zawartości probiotyków, enzymów, hormonów oraz czynników wzrostowych mleko mamy wywiera korzystny wpływ na rozwój fizyczny niemowlęcia, pełni także rolę ochronną. W wielu badaniach wykazano, iż podaż pokarmu naturalnego znacząco obniża ryzyko zachorowania dziecka na choroby infekcyjne lub łagodzi ich przebieg. Taki efekt obserwowano zarówno w czasie trwania karmienia jak i po jego zakończeniu.

Karmienie piersią jest wzorcowym sposobem żywienia niemowląt tzn., że nie ma nic lepszego niż matczyny pokarm dla noworodka. Karmienie w ten sposób powinno trwać do ukończenia 6 miesiąca życia niemowlęcia. Zaleca się aby trwało ono dłużej przy jednoczesnym wprowadzaniu innych pokarmów zgodnie ze schematem rozszerzania diety dziecka.

Zapotrzebowanie na energię

W czasie laktacji matki potrzebują ok. 670 kcal/dobę więcej niż ich standardowe zapotrzebowanie kaloryczne. Około 500 kcal/dobę powinniśmy dostarczyć wraz z pożywieniem, natomiast pozostała wartość powinna być dostarczona z zapasów tkanki tłuszczowej z ciąży. W praktycznym ujęciu przez pierwsze 6 miesięcy karmienia piersią dzieci udział energii w diecie matek powinien wzrosnąć o 500 kcal/dobę, natomiast w kolejnym półroczu 400 kcal/dobę. Taki schemat pozwoli na prawidłowy rozwój niemowląt jak i uniknięcie niedożywienia zarówno matek jak i ich dzieci.

Składniki mineralne i witaminy

Najważniejszymi składnikami mineralnymi w tym czasie są wapń, jod, żelazo oraz witamina D.

Zaleca się aby kobiety w okresie laktacji spożywały od 1000 od 1300 mg wapnia/dobę, niektóre źródła podają dużo wyższe poziomy tj. 3 g/dzień. Głównymi źródłami tego pierwiastka są mleko i produkty mleczne nie można jednak zapomnieć o ciemnozielonych warzywach i roślinach strączkowych. Pokrycie zapotrzebowania z diety na ten pierwiastek nie powinien sprawiać większych trudności. Wyjątkami są kobiety cierpiące na nietolerancję laktozy lub alergię na białka mleka krowiego, w takich przypadkach należy rozważyć suplementację najlepiej preparatami zawierającymi chelaty aminokwasowe wapnia.

Jedynym źródłem jodu dla niemowląt jest mleko matki dlatego tak ważne jest odpowiednia podaż tego pierwiastka w diecie matek. Kobiety w okresie laktacji powinny spożywać dziennie ok. 290 µg jodu. Namiar tego pierwiastka (powyżej 500 µg/dobę) może prowadzić do rozwoju niedoczynności tarczycy i wola u noworodka. Pokrycie zapotrzebowania na jod w Polsce jest realizowana przede wszystkim przez spożywanie soli jodowanej. Spożycie soli spożywczej wzbogacanej w jod na poziomi 4-6 g/dobę jest wystarczające aby pokryć wysokie dobowe zapotrzebowanie na ten pierwiastek w okresie laktacji. Suplementacja jest wskazana jedynie, gdy u matek stwierdzone są niedobory jodu. Używa się wtedy preparatów jodku potasu w dawce 150 µg/dobę i dzięki temu pokrywa się zapotrzebowanie dobowe.

Odpowiedni poziom żelaza w diecie matek ma przeciwdziałać wystąpieniu niedokrwistości na tle niedoboru tego mikroelementu. Zapotrzebowanie na żelazo w czasie laktacji wynosi 20 mg/dobę. Prawidłowo zbilansowana dieta zapewnia odpowiednią podaż tego pierwiastka. Bardzo dobrym źródłem żelaza jest czerwone mięso, jednak należy pamiętać że surowe lub niedogotowane produkty mięsne mogą stwarzać ryzyko rozwoju listeriozy. Pomimo tego że mięso jest łatwo dostępnym i dobrym źródłem żelaza w diecie niedobory żelaza u kobiet karmiących są dość powszechne. Suplementacja powinna być wprowadzona po uprzednim wywiadzie i konsultacji z lekarzem. Zapasy żelaza niemowlętom karmionym piersią wystarczają do ok. 4-6 miesiąca życia, dlatego wiele źródeł zaleca podawanie tego pierwiastka niemowlętom od 4 miesiąca życia w dawce 1 mg/kg mc/dobę, aż do czasu wprowadzenia produktów zawierających żelazo. Suplementacja niemowląt może zostać wprowadzona tylko i wyłącznie po wcześniejszej konsultacji lekarskiej.

Polskie wytyczne dotyczące witaminy D zalecają suplementację już od pierwszych dni życia, niezależnie od sposobu karmienia dziecka. Zalecana standardowa dawka to 400 IU/dobę przez pierwsze 6 miesięcy życia, następnie 400-600 IU/dobę między 6 a 12 miesiącem życia. Natomiast powyżej 1 roku życia od 600-1000 IU/dobę w zależności od masy ciała od września do kwietnia oraz przez cały rok przy niewystarczającej ekspozycji na promieniowanie słoneczne.

Kwasy tłuszczowe

W związku z wieloma korzyściami wynikającymi z suplementacji kwasem dokozaheksaenowym (DHA). Zaleca się zarówno u kobiet ciężarnych jak i karmiących podawanie preparatów w ilości min. 200 mg DHA/dzień. W przypadku bardzo małego spożycia ryb należy uwzględnić odpowiednio wyższe dawki 400-600 mg DHA/dzień.

Używki: nikotyna, alkohol, kofeina

Palenie papierosów nie stanowi przeciwwskazania do karmienia piersią. Wpływa ono jednak negatywnie na laktację jak i na organizm matki z wiadomych przyczyn. Nie można się jednak spodziewać by nikotyna miała jakikolwiek pozytywny wpływ na dziecko a można się spodziewać jedynie niekorzystnych efektów.

Brak jest wystarczających dowodów wskazujących na skutki spożycia alkoholu w czasie laktacji jednak jak można się spodziewać nie będą to skutki korzystne. W badaniach na modelach zwierzęcych zaobserwowano opóźnienie w rozwoju psychoruchowym potomstwa samic, którym podawano alkohol w czasie laktacji.

Spożycie kofeiny należy ograniczyć do maksimum 300 mg/dobę u kobiet ciężarnych jak i karmiących piersią.

Płyny

Najkorzystniejszym źródłem płynów w diecie kobiet w czasie laktacji jest woda niegazowana, pochodząca z naturalnych źródeł. Odpowiednie nawodnienie organizmu kobiet karmiących piersią jest kluczowym elementem produkcji odpowiedniej ilości mleka. Szacuje się iż wzrost zapotrzebowania na wodę w okresie laktacji wynosi 800-1000ml/ dobę a więc kobieta karmiąca powinna wypijać codziennie około 3 litrów wody. Szczególnie korzystne jest spożywanie wód butelkowanych źródlanych jak i mineralnych, nisko- i średniozmineralizowanych, niskosodowych i niskosiarczynowych.

Środki wspomagające laktację

Brak jest wiarygodnych badań naukowych potwierdzających prolaktogenne działanie preparatów na bazie ziół. Dodatkowo długotrwałe stosowanie lub stosowanie takich preparatów w zbyt dużych dawkach może być niebezpieczne w ciąży i w okresie karmienia piersią. Szczególnie przeciwwskazane są preparaty zawierające następujące zioła/rośliny: kozieradka, koper włoski, drapacz lekarski, rutwica lekarska, ostropest plamisty, szparag dziki. Słód jęczmienny jako środek wspomagający laktację jest bezpieczny i zalecany. Nie stworzono jednak do tej pory jednoznacznych rekomendacji odnośnie preparatów wspomagających laktację.

Produkty wzdymające

Kobiety karmiące piersią często celowo unikają w diecie produktów wzdymających np: warzyw kapustnych, strączków, produktów pełnoziarnistych w obawie, że mogą one powodować wzdęcia i kolki u niemowląt. Wzdęcia powstają w wyniku spożytych pokarmów w przewodzie pokarmowym w wyniku fermentacji niestrawionych węglowodanów przez bakterie jelitowe a więc produkty takie mogą mieć wpływ jedynie na młodą mamę. Mleko powstaje natomiast z prekursorów składników odżywczych krążących we krwi. Nie ma więc jakiekolwiek wpływu produktów wzdymających na występowanie kolek u niemowląt, są to prawdopodobnie zaburzenie związane z niedojrzałością przewodu pokarmowego maluch i mija samoistnie.

Diety eliminacyjne

Produkty potencjalnie alergizujące takie jak mleko krowie, orzechy, truskawki, cytrusy, czekolada oraz wiele innych produktów często bezpodstawnie są eliminowane z diety przez kobiety w czasie laktacji. Jako powód młode mamy podają obawę przed pojawieniem się alergii u dziecka. Nie udowodniono wpływu eliminacji jakiegokolwiek produktu w diecie matki na możliwość powstania alergii u zdrowego dziecka. Natomiast eliminacja produktów bez wskazań może prowadzić do dużo poważniejszych konsekwencji takich jak niedożywienie czy niedobory składników odżywczych u kobiet jak i u ich dzieci a nawet może predysponować do powstawania alergii.

Literatura:

1. Borzewska-Kornacka M.K., Rachtan-Janicka J., Wesołowska A., Socha P., Wielgoś M., Żukowska-Rubik M., Pawlus B., 2013: Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji. Standardy Medyczne/Pediatria 10, 265-279.
2. Szajewska H., Horvath A., Rybak A., Socha P., 2016: Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne/Pediatria 13, 9-24.

Probiotyki i ich znaczenie cz.5 - Czy probiotyki są bezpieczne dla zdrowia?

Czy probiotyki są bezpieczne dla zdrowia?

Tradycyjne bakterie mlekowe związane z fermentacją żywności uznawane są za bezpieczne dla zdrowia zarówno w postaci dodatków do żywności, jak i suplementów diety [3]. W stosunku do stosowania suplementów diety brak jest regulacji prawnych określających dawkę oraz rodzaj bakterii probiotyczych [2]. Efekty niepożądane oraz skuteczność ich stosowania zależy od szczepu i produktu w jakim są podawane [3].

Problem z bezpieczeństwem stosowania związany jest głównie z ich podawanie pacjentom poważnie chorym. W takich wypadkach stosuje się tylko bakterie probiotyczne o udowodnionym działaniu leczniczym. Probiotyków nie powinno się podawać w ostrym zapaleniu trzustki. Podawane w wysokich dawkach pacjentom ciężko chorym może zwiększać ryzyko śmierci [4].

Stosowanie bakterii probiotycznych może powodować efekty uboczne, takie jak: nadmierne gazowanie w jelitach, wzdęcia i dyskomfort brzuszny, są one jednak bardzo sporadyczne. Mogą one również powodować infekcje, ale tylko u osób z uszkodzoną śluzówką jelita [3]. Jednak największym problemem ich stosowania jest występowanie alergii na probiotyk, inne składniki preparatu, żywności lub suplementu. W ciężkich zaburzeniach odporności, kiedy do organizmu wprowadzane są żywe bakterie istnieje ryzyko infekcji [1].

Literatura:

1. Kirjavainen P. V., Apostolou E., Salminen S. J., Isolauri E., 2001, Nowe aspekty stosowania probiotyków w leczeniu alergii pokarmowej, Alergia Astma Immunologia, 6, 1, 1-6.
2. Lutyńska A., Augustynowicz E., Wiatrzyk A., 2012 Problemy stosowania suplementów diety zawierających probiotyki, Problemy Higieny i Epidemiologii, 93, 3, 493-498.
3. Nowak A., Śliżewska K., Libudzisz Z., Socha J., 2010b, Probiotyki – efekty zdrowotne, Żywność Nauka Technologia Jakość, 4, 71, 20-36.
4. Wagner A., Banaszkiewicz A., Cukrowska B., Kierkuś J., Orłowska E., Socha P., 2012, Zastosowanie probiotyków w terapii chorób układu pokarmowego, Terapia, 3, 3-11.

Probiotyki i ich znaczenie cz.4 - Znaczenie probiotyków w diecie

Znaczenie probiotyków w diecie

Oddziaływanie między mikroorganizmami jelitowymi a organizmem gospodarza ma charakter symbiotyczny. Jelita w dużej mierze odpowiadają za odporność organizmu człowieka, aż 60-70 % komórek odpornościowych związanych jest z podśluzówką jelita. Układ immunologiczny zapobiega alergiom pokarmowym, jak również negatywnemu oddziaływaniu ze strony mikroorganizmów patogennych (wirusy, bakterie, pasożyty). Uważa się, iż probiotyki wykazują właściwości takie same jak cechujące mikroorganizmy jelitowe, dzięki czemu wywierają korzystny wpływ na zdrowie. Bakterie probiotyczne przywracają naturalny i właściwie funkcjonujący zespół mikroorganizmów jelitowych poprzez [13]:

➤ współzawodnictwo o substancje odżywcze i miejsca receptorowe z mikroorganizmami patogennymi,

➤ syntezę niektórych witamin (głównie z grupy B),

➤ ochronę przed kolonizacją przez szkodliwe bakterie poprzez wytwarzanie na drodze fermentacji, głównie kwasu mlekowego i octowego, obniżających kwasowość środowiska, co hamuje rozwój bakterii patogennych,

➤ stymuluje produkcje śluzu.

Udokumentowano zapobiegawcze działanie probiotyków w przypadku biegunek bakteryjnych i wirusowych, łagodzą one także stany zapalne jelit, zmniejszają ryzyko rozwoju nowotworów jelita i żołądka oraz są pomocne w leczeniu zaparć [20,6,1,23]. Szczepy Lactobacillus rhamnosus GG i Bifidobacterium lactis BB-12 zapobiegają i są pomocne w leczeniu dziecięcej biegunki rotawirusowej [23,6]. Lactobacillus rhamnosus GG zapobiega także biegunkom wywołanym przez antybiotykoterapię, zakażenia szpitalne oraz niedożywienie [12]. Po antybiotykoterapii zniszczeniu ulega część mikroflory jelitowej oraz osłabienie odporności na kolonizację, przez co dochodzi do kolonizacji jelita przez Clostridiumdifficile. Probiotyki mogą hamować rozwój tej patogennej bakterii, uwalniając substancje hamujące jej wzrost. Najlepszy efekt w zapobieganiu nawrotom biegunek uzyskano stosując Saccharomyces boulardii oraz Lactobacillus rhamnosus GG [4]. Martwicze zapalenie jelit jest najczęściej występującą chorobą przewodu pokarmowego u noworodków, jest to zwykle powikłanie niedotlenienia płodu, niedokrwienia lub czynników zakaźnych sumujących się przy niedojrzałości systemu obronnego dziecka. Probiotyki mogą zapobiegać powstawaniu martwiczego zapalenia jelit poprzez hamowanie rozwoju patogennych mikroorganizmów i działanie immunomodulujące. Wpływają one na regulację odpowiedzi immunologicznej oraz uszczelniają barierę jelitową. Wykazano, iż podawanie mieszaniny probiotyków wcześniakom zmniejsza częstotliwość występowania martwiczego zapalenia jelit oraz przyczynia się do łagodniejszego przebiegu choroby. Brak jest jednak nadal pełnych danych odnośnie optymalnej dawki oraz optymalnego składu szczepów probiotyku, który powinien być stosowany u wcześniaków [24]. Na rysunku 1 przedstawiono schematycznie na co mogą wpływać bakterie obecne w przewodzie pokarmowym człowieka.

Rysunek 1. Na co mogą wpływać bakterie w przewodzie pokarmowym [29]

Probiotyki odgrywają ważną role w profilaktyce stanów zapalnych żołądka oraz nowotworów żołądka lub dwunastnicy. Bakterie probiotyczne odgrywają także ważną rolę w ograniczeniu wzrostu w żołądku chorobotwórczej bakterii Helicobacter pylori (rysunek 2) [20]. Zdolność hamowania rozwoju Helicobacter pylori wykazuje m. in. szczep Bifidobacterium bifidum CECT 7366 [1]. Lactobacillus rhamnosus GG zmniejsza również prawdopodobieństwo zachorowania na biegunkę podróżnych, w tym przypadku może być alternatywą dla leków przeciwbakteryjnych [10]. Probiotyki znajdują także wykorzystanie w leczeniu przewlekłych biegunek u chorych na AIDS. Efekt leczniczy został zaobserwowany po podaniu Saccharomyces boulardii [17]. Probiotyki stosuje się w leczeniu przewlekłych zapaleń jelit (choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit). Stosuje się tutaj głównie szczepy Lactobacillus rhamnosus GG i Escherichia coli Nissle [21].

Rysunek 2. Helicobacter pylori [28]

Podawanie probiotyków odgrywa ważną rolę w profilaktyce chorób układu krążenia. Bakterie probiotyczne Streptococcus thermophilus oraz Enterococcus faecium korzystnie zmieniają stosunek lipoprotein przez obniżenie poziomu cholesterolu LDL, nie wpływając jednocześnie na stężenie cholesterolu HDL. Spowodowane jest to zmniejszaniem ekspresji genów dla białka NPC1L1 (Niemann-Pick C1-like 1) przez te mikroorganizmy. Białko to odgrywa ważną rolę w absorpcji cholesterolu pokarmowego. Oprócz tych właściwości wykazano, iż szczep Lactobacillus helvetius jest zdolny do syntezy białka będącego inhibitorem konwertazy angiotensyny. Synteza tego białka zachodzi podczas fermentacji mleka, a po jego spożyciu prowadzi do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi [7].

Przeprowadzono obiecujące próby, w których użyto bakterii fermentacyjnych do przygotowania żywności o obniżonej zawartości glutenu w produktach przeznaczonych dla chorych na celiakię. Wypieki, w tym chleb przygotowane z użyciem bakterii probiotycznych z rodzaju Lactobacillus były dobrze tolerowane przez pacjentów z chorobą trzewną [8].

W obecnych czasach obserwuje się wzrost zachorowalności na choroby alergiczne. Przyczyną tego może być postępujący wzrost zanieczyszczenia środowiska inna prawdopodobną przyczyną jest wzrost higieny życia. Mikroflora jelitowa jest ściśle powiązana z układem odpornościowym organizmu, oddziałuje ona na cały organizm za pośrednictwem układu immunologicznego GALT, ściśle powiązanego z przewodem pokarmowym. Probiotyki zwiększają tolerancję na antygeny, zmniejszają przepuszczalność błony śluzowej jelita oraz wzmacnia barierę immunologiczną. Wykazano także, że bakterie probiotyczne zmniejszają wrażliwość organizmu na alergeny pochodzące z białek pokarmowych. U osób z objawami alergii pokarmowej zmniejszeniu ulega liczba bakterii Lactobacillus oraz Bacterioides. Badania wskazują na skuteczność szczepu Lactobacillus casei Shirota w łagodzeniu objawów alergii na pyłki traw. W leczeniu oraz zapobieganiu zmian atopowych (atopowe zapalenie skóry, astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa oraz alergiczne zapalenie spojówek), zastosować można następujące szczepy probiotyczne: Lactobacillus rhamnosus GG, Escherichia coli O83, Lactobacillusreuteri DSM 122460, Bifidobacterium lactis Bb-12. W chwili obecnej probiotyki odgrywają ważną rolę w terapii, jak i profilaktyce alergii. Skuteczność w prewencji choroby wydaje się być wyższa niż łagodzenie objawów [22].

Istnieją badania [9] wskazujące na działanie antykancerogenne i antymutagenne bakterii probiotycznych Lactobacillus casei i Bifidobacteriumlongum. Aktywacja mutagenów i prokanacerogenów przez enzymy kałowe jest hamowana przez metabolity bakterii probiotycznych [25, 26]. W trakcie fermentacji bakteriami probiotycznymi następuje wzrost substancji chemoprewencyjnych w fermentowanym produkcie. Dzieje się tak w mleku sojowy fermentowanym przez bifidobakterie – zwiększa się zawartość genisteiny i daidzeiny, które działają chemoprewencyjnie w stosunku do raka sutka [14]. Rozpad zmienionych nowotworowo komórek ściany jelita indukowany jest przez działanie produkowanych przez szczepy probiotyczne krótko łańcuchowych kwasów tłuszczowych [2].

Długotrwałe podawanie Lactobacillus rhamnosus GG może zmniejszać ryzyko powstawania próchnicy u dzieci, dzięki zdolności do rozkładu cukrów prostych oraz zmniejszenie liczby patogennych gronkowców w jamie ustnej oraz zapobieganie ich przylegania do szkliwa zębów [5]. Wykazano, że Lactobacillus reuteri może redukować zapalenia dziąseł i krwawienie dziąseł [13]. Stosowanie probiotyków znajduje swoje miejsce także w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów [3].

Probiotyki mogą znaleźć, także potencjalne zastosowanie w leczeniu chorób psychicznych takich jak depresja. Związane jest to z jedną z przyczyn powstawania tych zaburzeń tj. powstawania stanów zapalnych w jelitach i ich negatywne oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy. Probiotyki mają właściwości ochronne dla jelita m.in. poprzez utrzymywanie ciągłości nabłonka jelita i zapobieganiu powstawania stanów zapalnych. Dlatego suplementacja probiotyków w diecie chorych na depresje może przynosić pozytywne efekty w leczeniu tego zaburzenia [18]. Pozytywne efekty działania probiotyków obserwuje się także w innych chorobach na tle psychicznych takich jak autyzm oraz zaburzeniach psychicznych na tle depresyjno-lękowych, a także wspomagają organizm w czasie stresu [19].

Stosowanie szczepów probiotycznych jest skuteczne w profilaktyce zakażeń dróg moczowo-płciowych, wywołanych przez bakterie lub grzyby drożdżopodobne. Szczepy z rodzaju Lactobacillus charakteryzują się zdolnością do adhezji do komórek nabłonka pochwy i dróg moczowych, wytwarzając warstwę ochronną. Innym czynnikiem zapobiegającym rozwojowi zakażeń dróg moczowo-płciowych jest wytwarzanie przez probiotyki metabolitów (H₂O₂, bakteriocyny, kwas mlekowy), które niszczą szkodliwe drobnoustroje. W profilaktyce stosuje się głównie szczepy Lactobacillus rhamnosus GR-1 oraz Lactobacillus fermentum RC-14. Hamują one rozwój grzybów drożdżopochodnych, które są główną przyczyną infekcji dróg moczowych [16].

Jednym z najbardziej powszechnych problemów związanych z odżywianiem jest nadmierna masa ciała. Otyłość i choroby z nią związane stają się poważnym problemem szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. Zaczęto wnikliwie doszukiwać się przyczyn otyłości oprócz czynników genetycznych, środowiskowych i żywieniowych, wiele zainteresowania poświęcono roli przewodu pokarmowego w powstawaniu tego zdrowotnego problemu. Badania na myszach wykazały, iż bakterie ekosystemu jelitowego zwiększają wchłanianie węglowodanów prostych ze światła jelita z następową indukcją lipogenezy de novo w wątrobie. Odbywa się to poprzez supresję białkowego czynnika nazywanego „indukowanym głodem czynnikiem adipocytów” (FIAF – ang. fasting-inducted adipocyte factor). Wskazuje to na to, iż jelitowy ekosystem może być regulatorem magazynowania energii. Kolejne badanie wskazują na związek między otyłością a zaburzeniami w składzie i właściwościach drobnoustrojów jelitowych. Dieta bogata w tłuszcze i cukry proste powoduje zmianę mikroflory jelit co skutkuje zwiększeniem poboru energii pochodzącej z diety, efekt ten jest całkowicie odwracalny po powrocie do prawidłowej diety. Badania na ludziach potwierdzają wyniki uzyskane na drodze doświadczalnej. W grupie otyłych pacjentów z obniżonym w stosunku do grupy kontrolnej odsetkiem Bacterioides i przewagą Firmicutes, po przejściu na dietę niskotłuszczową i niskowęglowodanową uzyskano wzrost populacji Bacterioides i redukcję masy ciała. Manipulacje składu i proporcji mikroflory jelit może okazać się nową formą walki z otyłością i chorobami z nią związanymi [15,27]. Rola mikroflory jelitowej w patogenezie otyłości u ludzi nie została dotychczas odpowiednio udokumentowana. Najważniejsze jest przeprowadzenie wieloośrodkowych badań z udziałem dużej liczby osób, które miałyby określić czy różnice w składzie mikroflory pierwotnej przyczyniają się do rozwoju otyłości [27]. Wybrane pozytywne aspekty stosowania probiotyków oraz proponowany mechanizm działania przedstawiony został w tabeli 1.

Tabela 1. Wybrane pozytywne aspekty regularnego przyjmowania bakterii probiotycznych przez człowieka wraz z proponowanymi mechanizmami działania [11].

Znoszenie efektu nietolerancji laktozy	- rozkład laktozy przez bakteryjną β-galaktozydazę do D-glukozy i D-galaktozy.
Zachowanie równowago endogennej mikroflory	- eliminacja bądź obniżenie liczebności drobnoustrojów szkodliwych, - obniżenie produkcji szkodliwych metabolitów,
Profilaktyka zakażeń jelit	- zwiększenie produkcji przeciwciał, - stymulacja odpowiedzi immunologicznej lub systemowej, - zmiana warunków panujących w jelitach (obniżenie pH), - stymulacja produkcji śluzu jelitowego, - obniżenie liczebności drobnoustrojów patogennych, - blokada translokacji drobnoustrojów patogennych przez ścianę jelita.
Korzystny wpływ na układ immunologiczny	- stymulacja syntezy limfocytów T i B, makrofagów oraz komórek NK (ang. natural killer) w przewodzie pokarmowym, - stymulacja powstawania przeciwciał, szczególnie immunoglobulin A (IgA) oraz komórek syntetyzujących IgA, - regulacja czynności limfocytów T-pomocniczych (Th).
Działania przeciwalergiczne	- przywracanie homeostazy układu odpornościowego, - zapewnienie homeostazy ekosystemu jelitowego, - ustalenie równowagi między cytokinami prozapalnymi i przeciwzapalnymi, - kształtowanie anatomicznej bariery jelitowej, - zapobieganie przedostaniu się antygenu do krwi, - transformacja antygenów i zmniejszanie ich immunogenności, - indukcja mechanizmów tolerancji.
Aktywność przeciwnowotworowa	- wiązanie mutagenów i kancerogenów, - inhibicja nitroreduktaz bakteryjnych, - usuwanie azotanów (III), - hamowanie wzrostu komórek rakowych, - obniżanie stężenia II rzędowych kwasów żółciowych.
Profilaktyka chorób układu krążenia	- obniżanie poziomu cholesterolu we krwi, - efekt antyoksydacyjny, - obniżanie ciśnienia.
Zapobieganie infekcjom układu moczowo-płciowego	- adhezja do komórek nabłonka dróg moczowych i pochwy, tworzenie biofilmu, - ograniczają kolonizację pochwy przez patogenne pałeczki jelitowe i drożdżaki, - aktywność antagonistyczna w stosunku do mikroorganizmów patogennych, - produkcja specyficznych inhibitorów rozwoju drobnoustrojów patogennych.
Profilaktyka próchnicy	- udział w rozkładzie cukrów, - zmniejszenie liczby patogennych gronkowców w jamie ustnej, - zapobieganie przylegania patogennych gronkowców do szkliwa zębów,

Literatura:

1. Chenoll E., Casinos B., Bataller E., Astals P., Echevarria J., Iglesias J. R., Balbarie P., Ramón D., Genovés S., 2011, Novel Probiotic Bifidobacterium bifidum CECT 7366 Strain Active against the Pathogenic Bacterium Helicobacter pylori, Applied and Environmental Microbiology, 77, 1335-1343
2. Cieślik E., Gębusia A., 2011, Żywność funkcjonalna z dodatkiem fruktanów, Żywność Nuka Technologia Jakość, 2, 75, 27-37.
3. Dylus E., Buda B., Górska-Frączek S., Brzozowska E., Gamian A., 2013, Białka powierzchniowe bakterii z rodzaju Bifidobacterium, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 67, 402-412.
4. Garlicki A. M., Leśniak M. R., 2009, Leczenie chorób biegunkowych o etiologii zakaźnej u dorosłych, Przegląd epidemiologiczny, 63, 395-400.
5. Gawęcki J., Libudzisz Z., Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2010.
6. Huang J. S., Bousvaros A., Lee J. W., Diaz A., Davidson E. J., 2002, Efficacy of probiotic use in acute diarrhea in children: a meta-analysis, Digestive Diseases and Sciences, 47, 11, 2625-2634.
7. Kapka-Skrzypczak L., Niedźwiedzka J., Wojtyła A., Kruszewski M., 2012, Probiotyki i prebiotyki jako aktywny składnik żywności, Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism, 18, 2, 79-83.
8. Kędzia A., 2009, Działanie probiotyków na organizm człowieka. Cz. II. Zastosowanie probiotyków w leczeniu i profilaktyce chorób, Postępy Fitoterapii, 1, 50-57.
9. Lee J. W., Shin J. G., Kim E. H., Kang H. E., Yim I. B., Kim J. Y., Joo H. G., Woo H. J., 2004, Immunomodulatory and antitumor effects in vivo by the cytoplasmic fraction of Lactobacillus casei and Bifidobacterium longum, Journal of veterinary science, 5, 1, 41-48.
10. Mach T., 2011, Biegunka podróżnych, Gastroenterologia Kliniczna, 3, 3, 121-126.
11. Maniecka M., 2014, Probiotyki – „dla życia”, dla zdrowia, http://laboratoria.net/artykul/13077.html - dostępny 21.11.2018r.
12. Nova E., Wärnberg J., Gómez-Martínez S., Díaz L. E., Romeo J., Marcos A., 2007, Immunomodulatory effects of probiotics in different stages of life, British Journal of Nutrition, 98, 90-95.
13. Nowak A., Śliżewska K., Libudzisz Z., Socha J., 2010, Probiotyki – efekty zdrowotne, Żywność Nauka Technologia Jakość, 4, 71, 20-36.
14. Ochta T., Nakatsugi S., Watanabe K., Kawamori T., Ishikawa F., Morotomi M., Sugie S., Toda T., Sugimura T., Wakabayashi K., 2000, Inhibitory effects of Bifidobacterium - fermented soy milk on 2-amino-1-methyl-6-phenylimidazo(4,5-b) pyridine-induced rat mammary carcinogenesis, with a partial contribution of its component isoflavones, Carcinogenesis, 21, 5, 937-941.
15. Radwan P., Skrzydło-Radomańska B., 2013, Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie, Gastroenterologia Praktyczna, 2, 1-11.
16. Reid G., 2008, Probiotic Lactobacilli for Urogenital Health in Women, Journal of Clinical Gastroenterology, 42, 3, 234-236.
17. Rolfe R. D., 2000, The role of probiotic cultures in the control of gastrointestinal health, Journal of Nutrition, 130, 2, 396-402.
18. Rudzik L., Frank M., Szulc A., Gałęcka M., Szachta P., Barwinek D., 2012, Od jelit do depresji – rola zaburzeń ciągłości bariery jelitowej i następcza aktywacja układu immunologicznego w zapalnej hipotezie depresji, Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 7, 2, 1-9.
19. Rudzik L., Szulc A., 2013, Wpływ jelitowej flory bakteryjnej na ośrodkowy układ nerwowy i jej potencjalne znaczenie w leczeniu zaburzeń psychicznych, Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2, 69-77.
20. Sachdeva A., Naqpal J., 2009, Effect of fermented milk-based probiotic preparations onHelicobacter pylori eradication: a systematic review and meta-analysis of randomized-controlled trials, European Journal of Gastroenterology and Hepatology, 21, 1, 45-53.
21. Steinka I., 2011, Wybrane aspekty stosowania probiotyków, Annales Academiae Medicae Gedanensis, 47, 97-108.
22. Szachta P., Adamska A., Gałęcka M., Cichy W., Roszak D., 2011, Rola probiotyków w chorobach alergicznych, Pediatria Współczesna Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 13, 3, 180-182
23. Szajewska H., Skórka A., Ruszczyński M., Gieruszak-Białek D., 2007, Meta-analysis:Lactobacillus GG for treating acute diarrhoea in children, Alimentary Pharmacology and Therapeutics, 25, 8, 871-881.
24. Wagner A., Banaszkiewicz A., Cukrowska B., Kierkuś J., Orłowska E., Socha P., 2012, Zastosowanie probiotyków w terapii chorób układu pokarmowego, Terapia, 3, 3-11.
25. Wasilewska E., Złotkowska D., Pijagin M. E., 2013, Rola mikroflory jelitowej i bakterii probiotycznych w profilaktyce i rozwoju raka jelita grubego, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 67, 837-847.
26. Zaręba D., Ziarno M., 2011, Alternatywne probiotyczne napoje 
27. Żak-Gołąb A., Olszanecka-Glinianowicz M., Kocełak P., Chudek J., 2014, Rola mikroflory jelitowej w patogenezie otyłości, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 68, 84-90.warzywne i owocowe, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 44, 2, 160-168.
28. https://www.focus.pl/artykul/helicobacter-czarny-charakter-1 - dostęp 23.11.2018r.
29. http://poradnikbiegacza.pl/2016/06/bakterie-jelitowe-a-trening-biegowy/ - dostęp 11.12.2018r.

Probiotyki i ich znaczenie cz.3 - Źródła probiotyków w codziennej diecie

Źródła probiotyków w codziennej diecie

Efekt działania bakterii probiotycznych na organizm człowieka nie zależy jedynie od szczepu, lecz także od nośnika (matrycy), w którym znajdują się bakterie. Matryca ta musi zapewnić probiotykom wysoką żywotność w trakcie przechowywania, zachowanie aktywności w każdym odcinku przewodu pokarmowego i w miejscu ich działania. Na rynku dostępne są różnorodne formy produktów zawierających probiotyki [9]. Formy produktów zostały przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1. Formy dostępnych produktów probiotycznych.

Forma produktu zawierającego probiotyki	Źródło
konwencjonalna żywność fermentowana z dodatkiem bakterii probiotycznych (jogurty, kefir). Dostarcza ona oprócz bakterii probiotycznych także ich metabolity	6
fermentowane produkty sojowe z udziałem bakterii probiotycznych	15
soki warzywne lub owocowe sumplementowane lub fermentowane bakteriami probiotycznymi	16
mięsne produkty probiotyczne (głównie wędliny, niepoddane ogrzewaniu)	3, 13
wyroby cukiernicze (lody, czekolady, cukierki, gumy do żucia) z dodatkiem bakterii probiotycznych	2, 8, 14
mleko w proszku dla niemowląt z liofilizowanymi bakteriami probiotycznymi,	4, 7
fermentowane produkty zbożowe	15
suplementy diety	11
preparaty farmaceutyczne	1
słomki pokryte od wewnątrz proszkiem/olejem zawierającym probiotyki	15
nakrętki na butelkę z pęcherzykiem zawierającym probiotyk w proszku (rysunek 1)	15

Stężenie bakterii w takich produktach wynosi od kilku milionów do kilku miliardów na dawkę. W liofilizowanych preparatach farmaceutycznych stosuje się dawki o gęstości od 10¹⁰ do 10¹¹ komórek/g produktu [1], w mleku w proszka dla niemowląt około 10⁷ komórek/g [4], produktach mleczarskich około 10⁴-10⁷ [10], lodach około 10⁷ komórek/g [14], sokach owocowych i warzywnych około 10⁶-10⁷ komórek/100 cm³ [16], a w czekoladach około 10⁷ liofilizoanych komórek/g [2].

Rysunek 1. Przykładowa nakrętka uwalniająca probiotyki do napoju [17]

Produkty probiotyczne dostępne na rynku to przede wszystkim produkty mleczne. Są one idealnym nośnikiem probiotyków, ponieważ mleko jest naturalnym środowiskiem występowania bakterii fermentacji mlekowej jest także idealną pożywką dla wszystkich bakterii probiotycznych, dodatkowo zapewnia buforowanie treści żołądka i lepsze przeżycie bakterii podczas lokacji przez przewód pokarmowy [7]. Jednak nie wszystkie fermentowane produkty mleczne można zaliczyć do żywności probiotycznej, z tego powodu wyróżniamy cztery generacje fermentowanych napojów mlecznych [12]:

I generacja - Fermentacja spontaniczna, zapoczątkowana kwaszącą mikroflorą zakażającą mleko (wiele tysięcy lat temu),

II generacja - Fermentacja w wyniku szczepienia bakteriami mlekowymi (ok. 1900r.),

III generacja - Fermentacja lub suplementacja jelitowymi bakteriami mlekowymi (ok. 1980r.),

IV generacja - Fermentacja bakteriami probiotycznymi o udokumentowanych cechach zdrowotnych (ok. 1990 r.).

Mleczne napoje fermentowane zgodnie z definicją Międzynarodowej Federacji Mleczarskiej są produktami otrzymanymi z mleka pełnego oraz całkowicie lub częściowo odtłuszczonego, zagęszczonego lub regenerowanego z proszku, poddanego procesowi fermentacji przez specyficzne kultury bakteryjne powodujące wzrost kwasowości i koagulację mleka. Wśród asortymentu mlecznych napojów fermentowanych najpopularniejsze to: mleko kwaśne, yakult, jogurt, kefir, kumys, mleko acidofilne i mleko bifidusowe [5].

Tradycyjny jogurt produkowany jest z mleka pasteryzowanego poddawanego fermentacji mlekowej. Bakterie powodujące fermentacje to Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus i Streptococcus thermophilus, w jogurtach nowej generacji dodawane są także bakterie probiotyczne: Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium. Podczas fermentacji zmieniane są właściwości mleka: częściowo rozkładana jest laktoza, wzrasta strawność białek mleka, uwalniane zostają kwasy tłuszczowe, zwiększa się przyswajalność wapnia, żelaza i fosforu, zwiększa się zawartość witaminy B₁₂ i folianów, następuje także wytworzenie kwasu mlekowego, octowego i bakteriocyn oraz β-galaktozydazy (rozkłada laktozę w jelicie cienkim). Duża zawartość składników odżywczych, składników mineralnych i witamin oraz ich wysoka wchłanialność, a dodatkowo dzięki zastosowaniu w produkcji bakterii probiotycznych jogurty odznaczają się dużą wartością zdrowotną [12].

Kefir jest to mleko fermentowane zawierające użytą do fermentacji charakterystyczną mikroflorę ziaren kefirowych z gatunku Lactobacillus kefir, rodzaju Leuconostoc, rodzaju Lactococcus i Acetobacter oraz drożdże fermentujące laktozę – Kluyveromyces marxianus i niefermentujące laktozy Saccharomyces unisporus, Saccharomyces cerevisiae, Saccharomyces exiguus, żyjące w ścisłej symbiozie. Powstaje on w wyniku fermentacji mlekowo-alkoholowej w wyniku działania mikroorganizmów zawartych w ziarnach kefirowych (grzybkach kefirowych, rysunek 1). Kefir jest bogaty w białko, witaminy z grupy B, wapń, fosfor, aminokwasy, witaminę K, D, biotynę oraz kwas mlekowy i niewielkie ilości etanolu. Pozytywne działanie kefiru jest związane z probiotykami w nim zawartymi o udowodnionym działaniu zdrowotnym na organizm człowieka [12].

Rysunek 1. Grzybki kefirowe [18]

Kumys jest napojem fermentowanym wytwarzanym z mleka klaczy, wielbłądzicy lub oślicy. Nazywany jest mlecznym winem. W kumysie znajdują się następujące bakterie probiotyczne: Lactococcus lactis, Lactobacillus acidophilus, Thermnobacterium bulgaricum. W Mongolii i Rosji uznawany jest za skuteczny lek w chorobach płuc, przy zatruciach mięsem i szkorbucie [12].

Mleko kwaśne jest tradycyjnym produktem uzyskiwanym podczas spontanicznej fermentacji mikroflory rodzimej mleka, której główny gatunek to Lactococcus lactis subsp. lactis. Mleko acidofilne natomiast powstaje w wyniku fermentacji prowadzonej przez bakterie Lactobacillus acidophilus, które mają szczególną funkcję prozdrowotną i dużą zdolność zasiedlania przewodu pokarmowego człowieka. W produkcji mleka bifidusowego natomiast używa się bakterii z rodzaju Bifidobacterium, w celu ułatwienia przeprowadzenia fermentacji stosuje się dodatkowo substancje bifidogenne (enzymatyczny hydrolizat kazeiny, sok marchwiowy, wyciąg z drożdży) [12].

Do najczęściej używanych surowców roślinnych przeznaczonych do fermentowania zalicza się produkty sojowe, zbożowe oraz warzywa i owoce [15].

Nasiona soi są bogatym źródłem wysokowartościowego białka roślinnego, decyduje o tym skład aminokwasów oraz wysoka zawartość żelaza i witamin z grupy B. Soja również zawiera składniki bioaktywne takie jak izoflawony, jednak zawiera one także substancje antyodżywcze (inhibitory trypsyny) dlatego surowiec ten wymaga odpowiedniego przygotowania do spożycia. Przetworzone produkty sojowe są dobrym nośnikiem probiotyków ze względu na naturalne pH oraz wysoką zawartość węgla i azotu. Dobry wzrost probiotyków ponadto może być związany z zawartością oligosacharydów sojowych (rafinoza). Do produkcji produktów sojowych z zawartością probiotyków używa się przede wszystkim bakterii z rodzaju Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus casei, Bifidobacterium longum (napój sojowy, mleko sojowe, serek sojowy). Fermentowane produkty sojowe mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia nadciśnienia i hormonozależnych chorób (rak piersi, rak prostaty, osteoporoza) [15].

Zboża są zasobne w substancje odżywcze, biologicznie czynne oraz błonnik. W różnych regionach świata różne surowce zbożowe poddaje się fermentacji probiotykami, łączą one w sobie korzystne właściwości bioaktywnych składników zbóż, jak i mikroorganizmów. W produkcji stosuje się głównie Lactobacillusplantarum, Lactobacillus rhamnosus, Lactobacillus acidophilus, w napojach na bazie owsa, chlebie oraz w boza – napoju bałkańskim. Boza jest tradycyjnym napojem krajów bałkańskich, wytwarzanym m.in. z kukurydzy, pszenicy, prosa i innych dodatków (rysunek 2). Chleb jest podstawowym produktem spożywczym w wielu krajach lecz wysoka temperatura pieczenia zabija mikroorganizmy. Jednak opracowano metodę wprowadzania żywych mikroorganizmów w formie mikrokapsułek z bakteriami Lactobacillus acidophilus w powłoce skrobiowej, dzięki temu nanoszona powłoka probiotyczna na powierzchnię częściowo upieczonego chleba wzbogaca go w te mikroorganizmy. Surowce zbożowe działają także ochronnie podczas pasażu przez przewód pokarmowy [15].

Rysunek 2. Boza (buza) z kaszy jaglanej [19]

Warzywa i owoce zawierają w swoim składzie m.in. antyoksydanty, witaminy i błonnik pokarmowy, korzystnie wpływające na zdrowie człowieka. Jednym z głównych problemów w wytworzenia żywności probiotycznej z tych produktów jest ich niskie pH. Ważne jest dlatego odpowiedni dobór szczepów probiotyków odpornych na kwaśne środowisko [15, 16]. Przykładowe produkty warzywne i owocowe z udziałem probiotyków przedstawione zostały w tabeli 2.

Tabela 2. Przykładowe produkty warzywne i owocowe z udziałem probiotyków [16]

Produkt owocowy/warzywny	Dodane probiotyki
Sok pomarańczowy i ananasowy	Lactobacillus casei, Lactobacillus rhamnosus, Bifidobacterium lactis,Lactobacillus salivarius
Przecier z dyni	Lactobacillus casei
Sok z kapusty	Lactobacillus casei, Lactobacillus plantarum, Lactobacillus delbrueckii
Sok marchwiowy	Lactobacillus acidopohilus

Jedną z najnowszych koncepcji stosowania probiotyków są surowo dojrzewające produkty mięsne. W ich produkcji wykorzystuje się głównie bakterie z rodzaju Lactobacillus casei. Stosuje się je w surowo dojrzewających kiełbasach, bez wysokotemperaturowej obróbki. Charakterystyczny smak oraz zapach tych produktów powstaje podczas odpowiednio przeprowadzonego procesu fermentacji oraz wędzenia. Oprócz korzystnego wpływu na walory sensoryczne produktu, bakterie probiotyczne przyczyniają się do zahamowania rozwoju mikroflory patogennej. W technologii mięsnych wyrobów fermentowanych wymagany jest dodatek cukrów prostych niezbędnych do prawidłowego przebiegu fermentacji [13].

Bardzo ciekawym nośnikiem probiotyków są lody. Lody, ze względu na dużą zawartość substancji stałych (białka, tłuszczu i laktozy) w swoim składzie, są dobrą matrycą dla bakterii probiotycznych, także wartość pH (około 7) lodów tradycyjnych zapewnia przeżycie bakteriom probiotcznym. Niekorzystne działanie niskiej temperatury niwelowane jest poprzez użycie krioprotektantów, które zmniejszają uszkodzenie probiotyków podczas zamrażania. Do krioprotektantów zalicza się naturalne środowiska biologiczne, takie jak: mleko, serwatka, sacharydy, polialkohole, kwasy karboksylowe, aminokwasy, nukleotydy, polimery. Końcowy efekt ich działania zależy od rodzaju i koncentracji cukrów, rodzaju bakterii probiotycznych, temperatury i szybkości zamrażania oraz od czasu przechowywania. Obecnie zwiększa się przeżywalność probiotyków poprzez mikrokapsułkowanie [14]. Niestety w Polsce takie produkty są jeszcze bardzo trudno dostępne i mało popularne.

W ostatnich latach oprócz rozwoju żywności probiotycznej, obserwuje się ekspansję rynku probiotykami w postaci suplementów oraz preparatów farmaceutycznych. Ilość dostępnych komercyjnych preparatów probiotycznych stale rośnie, z czego większość z nich posiada status suplementów, a tylko niewiele z nich produktów leczniczych. W przypadku tego typu produktów zwłaszcza suplementów diety, ważne jest oszacowanie jakości tego typu produktów. Często zdarza się tak, iż tożsamość oraz liczba drobnoustrojów w pojedynczej dawce nie odpowiada informacji deklarowanej na opakowaniu, zazwyczaj jest niższa niż minimum niezbędna do wywołania jakiegokolwiek korzystnego efektu w przewodzie pokarmowym [11].

Literatura:

1. Bansal T., Garg S., 2008, Probiotics: From Functional Foods to Pharmaceutical Products, Current Pharmaceutical Biotechnology, 9, 267-287.
2. Coman M. M., Cecchini C., Verdenelli M. C., Silvi S., Orpianesi C., Cresci A., 2012, Functional foods as carriers for SYNBIO^®, a probiotic bacteria combination, International Journal of Food Microbiology, 157, 3, 346-352.
3. Dolatowski Z. J., Kołożyn-Krajewska D., 2010, Bakterie probiotyczne w produktach mięsnych, Przemysł Spożywczy, 64, 3, 21-25.
4. Dylus E., Buda B., Górska-Frączek S., Brzozowska E., Gamian A., 2013, Białka powierzchniowe bakterii z rodzaju Bifidobacterium, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 67, 402-412.
5. Flaczyk E., Górecka D., Korczak J., Towaroznawstwo żywności pochodzenia zwierzęcego, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2011.
6. Gawęcki J., Libudzisz Z., Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2010.
7. Jach M., Łoś R., Maj M., Malm A., 2013, Probiotyki – aspekty funkcjonalne i technologiczne, Postępy Mikrobiologii, 52, 2, 161-170.
8. Klichowska-Palonka M., Bachanek T., 2011, Kliniczne możliwości stosowania probiotyków ze szczególnym uwzględnieniem ich działania w jamie ustnej – przegląd piśmiennictwa, Dental and Medical Problems, 48, 3, 431-435.
9. Libudzisz Z., 2013, Różne formy występowania probiotyków, Żywność dla zdrowia, 18, 6, 8-11.
10. Litwińczuk Z., Metody oceny towaroznawczej surowców i produktów zwierzęcych, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin 2011.
11. Lutyńska A., Augustynowicz E., Wiatrzyk A., 2012 Problemy stosowania suplementów diety zawierających probiotyki, Problemy Higieny i Epidemiologii, 93, 3, 493-498.
12. Mojka K., 2013, Charakterystyka mlecznych napojów fermentowanych, Problemy Higieny i Epidemiologii, 94, 4, 722-729.
13. Neffe K., Kołożyn-Krajewska D., 2010, Możliwość zastosowania bakterii probiotycznych w dojrzewających produktach mięsnych, Żywność Nuka Technologia Jakość, 5, 72, 167-177.
14. Śliwińska A., Lesiów T., 2013, Lody jako żywność funkcjonalna – badania konsumenckie, Nauki Inżynierskie i Technologie 1, 8, 65-78.
15. Trząskowska M., 2013, Probiotyki w produktach pochodzenia roślinnego, Żywność Nuka Technologia Jakość, 4, 89, 5-20.
16. Zaręba D., Ziarno M., 2011, Alternatywne probiotyczne napoje warzywne i owocowe, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 44, 2, 160-168.
17. https://bestinpackaging.com/2012/03/22/developments-in-dispensing-caps-an-overview-03/ - dostęp 22.11.2018r.
18. https://sklep.serowar.pl/pl/p/Grzybek-kefirowy-tybetanski-ziarna-zrob-wlasny-kefir/90 - dostęp 22.11.2108r.
19. https://smacznapyza.blogspot.com/2012/08/buza-czyli-napoj-z-kaszy-jaglanej.html - dostęp 22.11.2018r.