wtorek, 27 listopada 2018

Probiotyki i ich znaczenie cz.2 - Probiotyki co to tak właściwie jest?

Probiotyki co to tak właściwie jest?


Słowo probiotyk pochodzi z języka greckiego pro bios i oznacza „dla życia” [2]. Korzystny wpływ bakterii kwasu mlekowego (LAB – lacid acid bacteria) znany jest od czasów starożytnych. Prawdopodobnie już w I wieku naszej ery Piliusz Starszy, rzymski pisarz, historyk i przyrodnik, zalecał spożywanie sfermentowanych napojów mlecznych na dolegliwości żołądka i jelit[4]. W 1987 roku Luis Pasteur udowodnił, że fermentacja mlekowa zależy od mikroorganizmów, które nazwał z levure lactique(z fr. drożdże mlekowe). Nie wydzielił on jednak czystej kultury bakterii mlekowych. Dopiero 20 lat później dokonał tego Lister izolując „Bacterium lactis”. Największe znaczenie jednak w poznaniu probiotyków odegrał rosyjski immunolog – Ilja Iljicz Miecznikow, uważał on że spożywanie odpowiedniej ilości bakterii kwasu mlekowego wraz z żywnością (kwaśne mleko, kefir, kwaszone ogórki czy kapusta) korzystnie oddziałują na przewód pokarmowy człowieka [6].

W roku 1917 po raz pierwszy udało się wyizolować probiotyk, który nie jest bakterią mlekową. Dokonał tego Alfred Nissle, wyizolował on z kału żołnierza, który nie zachorował na salmonellozę, niepatogenny szczep Escherichia coli, obecnie nazywany szczepem Nissle 1917 [6].

Termin „probiotyk” po raz pierwszy został wprowadzony w 1965r. przez Lilly i Stillwell, opisując probiotyki jako mikroorganizmy stymulujące wzrost innych mikroorganizmów.
Od tego czasu obserwuje się rozwój badań charakteryzujących mikroflorę jelitową człowieka oraz ich rolę w organizmie, a także poszukiwanie szczepów bakterii mlekowych wywierających korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Przez lata definicja probiotyków była zmieniana i wielokrotnie modyfikowana (tabela 1). Obecnie Probiotyki definiowane są jako żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne skutki zdrowotne jest to termin przedstawiony przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) oraz Światową Organizację Zdrowia (WHO) [6].
Tabela 1. Definicje probiotyków [6]
Rok
Definicja
1965
Substancje sprzyjające rozwojowi drobnoustrojów
1971
Wyciągi tkankowe pobudzające wzrastanie bakterii
1974
Organizmy i substancje wpływające na równowagę mikroflory jelitowej
1989
Dodatki do pokarmu zawierające żywe mikroorganizmy, które mogą wywierać korzystny wpływ na organizm gospodarza zwierzęcego poprzez poprawę równowagi mikroflory jelitowej
1992
Żywe monokultury lub mieszane hodowle mikroorganizmów, które podane zwierzęciu lub człowiekowi korzystnie wpływają na gospodarza poprzez poprawę właściwości mikroflory jelitowej
1996
Żywe kultury mikroorganizmów lub zawierające je produkty żywnościowe, które korzystnie wpływają ma zdrowie i stan odżywienia gospodarza
1996
Żywe mikroorganizmy, których spożycie w odpowiednich ilościach przynosi korzyści zdrowotne przekraczające ich podstawowe funkcje odżywcze
1999
Dodatek do diety będący mikroorganizmem, który korzystnie wpływa na przemiany fizjologiczne gospodarza poprzez modulowanie odporności śluzówkowej i ogólnej, jak również poprzez poprawę równowagi żywieniowej i mikrobiologicznej w przewodzie pokarmowym
2001
Preparaty lub produkty zawierające wystarczającą liczbę żywych, ściśle zdefiniowanych drobnoustrojów, które wpływają (poprzez implantację lub kolonizację) na mikroflorę określonego obszaru organizmu gospodarza i dzięki temu wywierają korzystny efekt zdrowotny
2002
Żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne skutki zdrowotne
2004
Żywe mikroorganizmy, które konsumowane przez ludzi lub zwierzęta wywierają korzystny efekt na zdrowie poprzez ilościowy i jakościowy wpływ na mikroflorę jelitową i/lub modyfikację układu immunologicznego


Bakterie mlekowe to gramdodatnie ziarniaki i pałeczki z rodzajów Lactobacillus, Lactococcus, Bifidobacterium, Streptococcus, Leuconostoc, Oenococcus, Pediococcus, Carnobacterium, Enterococcus, Tetragenococcus, Vagococcus i Weissella. Ich wspólną cechą jest zdolność przeprowadzania beztlenowej fermentacji sacharydów i produkcja kwasu mlekowego. W procesie fermentacji mlekowej wykorzystują cukry proste, disacharydy, jak również oligo- i polisacharydy, produkując kwas mlekowy. Tolerują one niskie pH (3-4), a optymalne temperatury ich wzrostu wynoszą 20-28°C (gatunki mezofilne) i 37-45 °C (gatunki termofilne). Bakterie fermentacji mlekowej powszechnie są wykorzystywane w wytwarzaniu żywności fermentowanej, nadając produktom specyficzny smak i aromat. Substancje antagonistyczne przez nie produkowane chronią żywność przed rozwojem mikroorganizmów zanieczyszczających surowce, właściwości te znane są od tysięcy lat, surowcami do produkcji żywności fermentowanej mogą być warzywa, mleko, mięso zwierząt i ryb oraz różne owoce[2].


Jako probiotyki najczęściej wykorzystuje się bakterie z rodzajów Lactobacillus i Bifidobacterium oprócz nich stosuje się również drożdże Saccharomyces cerevisiae ssp. boulardii oraz niektóre gatunki Escherichia oraz Bacillus[6]. Najczęściej wykorzystywane mikroorganizmy o właściwościach probiotycznych przedstawione zostały w tabeli 2. Badania wskazują, że efekt działania probiotycznego zależy nie tylko od gatunku ale jest ściśle uzależniony od szczepu mikroorganizmu [3, 5]. Listę najcenniejszych szczepów probiotycznych umieszczono w tabeli 3.

Tabela 2. Gatunki mikroorganizmów najczęściej wykorzystywane w preparatach i produktach probiotycznych [2]
Rodzaj Lactobacillus
Rodzaj Bifidobacterium
Inne mikroorganizmy
L. acidophilus
L. amylovarus
L. casei
L. arispatus
L. johnsonii
L. paracasei
L. plantarum
L. reuteri
L. rhamnosus
B. adelescentis
B. animalis
B. bifidum
B. breve
B. infantis
B. longum
Escherichia coli (Nissle 1917)
Saccharomyces cerevisiae ssp. boulardii

Szczep mikroorganizmu można uznać za probiotyczny, gdy wykazuje szereg udokumentowanych klinicznie korzyści zdrowotnych. Badania nad uznaniem szczepu za probiotyczny trwają nawet do kilku lat. Procedury badań bakterii probiotycznych zostały bardzo dokładnie określone przez FAO/WHO ich schemat został przedstawiony na rysunku 1. Działanie probiotyczne musi odnosić się zawsze tylko do jednego testowanego szczepu, a nie do gatunku, rodzaju lub do ogółu bakterii mlekowych, szczepy powinny charakteryzować się następującymi właściwościami [6]:

  • zachowywać żywotność i aktywność w przewodzie pokarmowym,
  • pochodzić od ludzi, jeżeli mają być zastosowane u ludzi,
  • być niepatogenne i nietoksynotwórcze,
  • mieć ustaloną przynależność taksonomiczną nowoczesnymi metodami genetycznymi,
  • wykazywać wysoką oporność na enzymy trawienne, kwas żołądkowy i żółć, co umożliwia przeżycie w przewodzie pokarmowym,
  • być zdolne do adhezji do śluzówki jelitowej oraz do przeżycia w środowisku jelit, nawet jeśli nie wykazują zdolności kolonizacji,
  • wykazywać udokumentowany klinicznie korzystny wpływ na zdrowie człowieka,
  • być bezpieczne, tzn. nie wykazywać niepożądanych skutków ubocznych,
  • wykazywać stabilność oraz możliwość produkcji biomasy na dużą skalę.


Rysunek 1. Schemat badań probiotyków według FAO/WHO [2]
Tabela 3. Lista szczepów probiotycznych [2]
Szczep
Właściciel
L. acidophilus NCFM®
Rhodia, Inc. (Madison, WI)
L. acidophilus DDS-1
Nebraska Cultures, Inc. (Lincoln, NE)
L. acidophilus SBT-2062
B. langum SBT-2928
Snow Brand Milk Products Co., Ltd. (Tokyo, Japan)
L. acidophilus R0011
L. rhamnosus R0052
Institut Rosell (Montreal, Canada)
L. acidophilus LA-1
L. paracasei CRL 431
B. lactis Bb-12
Chr. Hansen (Horsholm, Denmark)
L. casei Shirota
B. breve strain Yakult
Yakult (Tokyo, Japan)
L. casei DN-114001 (Immunitas)
B. animalis DN-173 010
Danone (Paris, France)
L. fermentum RC-14
L. rhamnosus GR-1
Urex Biotech (London, Ontario, Canada)
L. johnsonii Lal (Lj1)
Nestlé (Lausanne, Switzerland)
L. plantarum 299V
L. rhamnosus 271
Probi AB (Lund, Sweden)
L. reuteri SD2112
Biogaia (Raleigh, NC)
L. rhamnosus GG
Valio Dairy (Helsinki, Finland)
L. rhamnosus LB21
Lc. lactis L1A
Essum AB (Umeå, Sweden)
L. salivarius UCC118
University College (Cork, Ireland)
B. longum BB536
Morinaga Milk Industry Co., Ltd. (Zama-City, Japan)
B. animalis HN019 (DR10)
New Zealand Dairy Board
L. acidophilus LB
Lacreol Laboratory (Houdan, France)
L. paracasei F19
Arla Dairy (Stockholm, Sweden)
Objaśnienia: L. – Lactobacillus, B. – Bifidobacterium, Lc. – Lactococcus
Szczepy bakterii o szczególnych właściwościach probiotycznych to m.in. Bifidobacterium oraz Lactobacillus, najczęściej stosowane w preparatach lub produktach żywnościowych zawierających żywe mikroorganizmy probiotyczne [2].

Bakterie Lactobacillus (rysunek 2), często nazywane pałeczkami fermentacji mlekowej, mają kształt regularnej pałeczki, można je spotkać w mleku, na roślinach oraz na błonach śluzowych ludzi i zwierząt. Są one najczęściej używane spośród bakterii fermentacji mlekowej w produkcji żywności fermentowanej (kiszonta kapusta, ogórki, mleko ukwaszone, jogurt). Do tego rodzaju należy około 100 gatunów, z których pięć (L. acidophilus, L. casei, L. paracasei, L. rhamnosus i L. plantarum) jest charakterystycznych dla jelit przez co są idealnymi składnikami preparatów i produktów o właściwościach probiotycznych [1].
Rysunek 2. Lactobacillus plantarum (8)
Bakterie Bifidobacterium są gram dodatnimi pałeczkami (rysunek 3), lecz ich kształt jest nieregularny, w zależności od podłoża, na którym się rozwijają mogą być zakrzywione lub rozgałęzione. Są ścisłymi beztlenowcami, mogą jednak tolerować tlen w obecności CO2. Zasiedlają one przewód pokarmowy ludzi i zwierząt. Bakterie te metabolizują cukry do kwasu octowego, mlekowego oraz wytwarzają kwas mrówkowy, etanol i kwas bursztynowy, [1]. Obecnie rodzaj ten liczy ponad 33 gatunki spośród nich 12 gatunków jest powiązanych z przewodem pokarmowym człowieka [7]. Stanowią one główną mikroflorę jelitową niemowląt karmionych tylko mlekiem matki i znaczą część drobnoustrojów zasiedlających jelito grube ludzi dorosłych [2].
Rysunek 3. Bifidobacterium longum (9)

Literatura:


  1. Drewniak E., Drewniak T., Mikrobiologia żywności, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2010.
  2. Gawęcki J., Libudzisz Z., Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2010.
  3. Kekkonen R. A., Lummela N., Karjalainen H., Latvala S., Tynkkynen S., Järvenpää S., Kautiainen H., Julkunen I., Vapaatalo H., Korpela R., 2008, Probiotic intervention has strain-specific anti-inflammatory effects in healthy adults, World Journal of Gastroenterology 14, 13, 2029-2036.
  4. Libudzisz Z., 2002, Probiotyki i prebiotyki w fermentowanych napojach mlecznych, Pediatria Współczesna Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 4, 1, 19-25.
  5. Luyer M. D., BuurmanW. A., Hadfoune M., Speelmans G., Knol J., Jacobs J. A., Dejong C. H., Vrieserma A.J., Greve J.W., 2005, Strain-specific effects of probiotics on gut barrier integrity following hemorrhagic shock, Infection and Immunity, 73, 6, 3686-3692.
  6. Nowak A., Śliżewska K., Libudzisz Z., 2010a, Probiotyki – historia i mechanizmy działania, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4, 71, 5-19.
  7. Zinedine A., Faid M., 2007, Isolation and Characterization of Strains of Bifidobacteria with Probiotic Proprieties In vitro, World Journal of Dairy and Food Sciences, 2, 1, 28-34.
  8. https://biofoundations.org/lactobacillus-plantarum-c88-probiotic-with-antioxidant-capabilities/ - dostęp 22.11.2018
  9. https://microbewiki.kenyon.edu/index.php/Bifidobacterium_longum - dostęp 22.11.2018



wtorek, 20 listopada 2018

Probiotyki i ich znaczenie cz.1 - Mikroflora przewodu pokarmowego człowieka


Mikroflora przewodu pokarmowego człowieka

Ciało zdrowego, dorosłego człowieka jest środowiskiem życia co najmniej 10 razy więcej komórek bakterii niż naszych własnych, większość z nich zasiedla nasz przewód pokarmowy, głównie jelito. Mikroflora przewodu pokarmowego tworzy złożony ekosystem pozostający w ścisłych interakcjach z organizmem gospodarza i są one niezbędne dla zachowania homeostazy. Relacje gospodarza i drobnoustrojów można określić jako symbiotyczny mutualizm [9]. Ze względu na duże zróżnicowanie czynników fizycznych i chemicznych w poszczególnych odcinkach przewód pokarmowy zasiedlają je mikroorganizmy, które są przystosowane do lokalnie występujących warunków [2].

Układ jakościowy i ilościowy mikroflory jelitowej zdrowego dorosłego człowieka jest dość zrównoważony, w jej składzie dominują mikroorganizmy korzystne dla jego zdrowia. Rozmieszczenie głównych mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy przedstawione zostało w tabeli 1. Pod wpływem wielu czynników układ mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym może ulegać zmianie, a nawet zniszczeniu. Wśród tych czynników należy wymienić warunki środowiska, stan zdrowia, stres psychiczny czy cechy osobnicze człowieka. Czynnikami prowadzącymi do jej zniszczenia jest leczenie chemioterapeutykami, radioterapia, infekcje bakteryjne lub wirusowe [5]. Na stan i układ mikroflory bardzo duży wpływ wywiera także dieta i jej stan mikrobiologiczny. Ogólny schemat stałego i zmiennego zespołu mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy człowieka przedstawiony został na rysunku 1. Stosowanie probiotyków poprawia jakość mikroflory jelitowej, a ponadto chroni przed nadmiernym rozwojem drobnoustrojów chorobotwórczych, toksynotwórczych oraz produkujących substancje kancerogenne [12].

W skład jamy ustnej wchodzą przede wszystkim mikroorganizmy dostające się wraz ze spożywanym pokarmem oraz zasiedlające błony śluzowe. Ich skład i ilość może być bardzo zróżnicowana, mogą to być bakterie zarówno patogenne jak i korzystnie oddziałujące na organizm człowieka. Większa ich część przedostaje się przez przełyk do żołądka, gdzie w większości zostają one zniszczone w wyniku działania niskiej kwasowości żołądka. Jednak niektóre z nich przeżywają w tych warunkach (Lactobacillus, Enterococcus, Staphylococcus) ich liczba w żołądku wynosi od 102 do 104 CFU/ml[2]. Mogą występować tutaj także charakterystyczne dla tego środowiska bakterie patogenne Helicobacter pylori, powodują owrzodzenia błony śluzowej żołądka co może prowadzić do choroby wrzodowej [11].

W kolejnych odcinkach przewodu pokarmowego ilość i skład mikroflory jest podobny do tej występującej w żołądku dopiero w jelicie krętym zwiększa się ich ilość. Występują tutaj dodatkowo Escherichia coli, a liczebność wszystkich mikroorganizmów wynosi 106-107 UFC/ml [2].

Najbogatszy ekosystem występuje w jelicie grubym i liczy on około 109-1012 CFU/ml. Wśród występujących tutaj mikroorganizmów dominują bakterie bezwzględnie beztlenowe, zarówno Gram+ jak i Gram-. Łączna ich biomasa sięga 1,5-2 kg [6].

Tabela 1. Mikroflora jelitowa człowieka [3]
Odcinek przewodu pokarmowego
Główne rodzaje bakterii
Jama ustna
Streptococcus
Przełyk
Prevotella, Streptococcus, Veilonella
Żołądek
Helicobacter
Jelito cienkie
Enterococcus, Lactobacillus, Bacteroides, Bifidobacterium, Clostridium,bakterie z rodziny Enterobacteriaceae
Jelito grube
Enterococcus, Lactobacillus, Bacteroides, Bifidobacterium, Clostridium,bakterie z rodziny Enterobacteriaceae, Escherichia, Klebsiella, Peptococcus, Peptostreptococcus, Proteus, Staphylococcus, Ruminococcus

Rysunek 1 . Zespół mikroorganizmów jelitowych człowieka [13].

Na rysunku 1 przedstawiono podstawowy (uniwersalny) zespół mikroorganizmów (kolor czerwony) obecny u większości ludzi. Zmienny zespół mikroorganizmów (kolor niebieski), zależny od sposobu żywienia, wieku, stanu zdrowia, warunków środowiska, spożywanych leków.

Skład mikroflory u dorosłego człowieka nie wykazuje istotnych zmian, ulega on natomiast znacznym modyfikacjom z ciągu pierwszych miesięcy życia [8], wykazuje ona indywidualne różnice lecz jest znacznie mniej złożona niż u dorosłego człowieka [1]. Już na samym początku życia rodzaj bakterii zasiedlających przewód pokarmowy noworodka determinowany jest przez sposób jego przyjścia na świat. Dzieci narodzone drogami naturalnymi posiadają mikroflorę przypominającą fizjologiczną florę pochwy matki [9] i są to głównie beztlenowce [3] (Lactobacillus, Prevotella), natomiast dzieci, które przyszły na świat poprzez cesarskie cięcie dominują bakterie charakterystyczne dla powierzchni skóry (Staphylococcus, Corynebacterium) [9], a więc bakterie aerofilne lub względne anaeroby [3]. Udowodniono, iż skład mikrobiomu u noworodków zależy także od spożywanego przez nie pokarmów. Mikroflora jelitowa dzieci karmionych mlekiem matki charakteryzuje się dominacją bakterii z rodzaju Bifidobacterium. Istotne w tym wypadku jest występowanie gatunku Bifidobacterium longum subsp. infantis, gdyż posiada on zdolność wykorzystywania zawartych w mleku matki związków o małej wartości odżywczej dla noworodka. Dzięki temu posiada on wielką przewagę nad innymi grupami bakterii nie posiadającej tej takiej zdolności [10]. Stabilny poziom mikroflory osiągnięty zostaje pod koniec okresu dojrzewania.

Wraz ze starzeniem się organizmu zmienia się również struktura mikroflory, obserwuje się spadek liczebności Bifidobacterium, Bacterioides oraz Lactobacillus, natomiast następuje proporcjonalny wzrost E. coli[7]. Silna presja selekcyjna powoduje, że zarówno mikroflora noworodków, osób dorosłych oraz starszych charakteryzuje się występowaniem dość niewielkiej liczby typów mikroorganizmów [4]. Podstawowe funkcje mikroflory jelitowej to: funkcja metaboliczna, funkcja troficzna, funkcja ochronna [2]. Zostały one przedstawione w tabeli 2.

Tabela 2. Podstawowe funkcje mikroflory jelitowej, opracowanie własne na podstawie [2]
Funkcja
Rola mikroflory w danej funkcji
Metaboliczna
- rozkład i fermentacja niestrawionych resztek pokarmowych,
- magazynowanie energii w formie SCFA,
- produkcja niektórych witamin z grupy B i witaminy K,
- absorpcja jonów.
Troficzna
- kontrola ciągłości nabłonka jelitowego,
- zapewnienie homeostazy systemu immunologicznego.
Ochronna
- antagonizm w stosunku do patogenów, poprzez produkcję kwasu mlekowego, SCFA, nadtlenku wodoru czy bakteriocyn,
- konkurują z mikroorganizmami chorobotwórczymi.

Przewód pokarmowy człowieka jest bardzo aktywnym i bogatym ekosystemem, w szczególności jelito grube. Właściwy skład i liczebność mikroflory jelitowej jest niezbędny do zachowania dobrego stanu zdrowia. Możliwość modyfikacji ekosystemu jelitowego poprzez odpowiedni rodzaj diety ma coraz większe znaczenie. Spożywanie zbyt wielu tłuszcze i białek w połączeniu ze zbyt małym spożyciem warzyw może niekorzystnie wpływać na zespół mikroorganizmów jelitowych człowieka. Fakt ten łączy się także ze wzrostem zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne, których genezą najczęściej jest nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Dlatego tak ważne jest wprowadzanie bakterii mlekowych, których metabolity działają antagonistycznie do mikroflory patogennej, która dodatkowo może przyczyniać się do rozwoju tych chorób [2].

Literatura:

  1. Binek M., 2012, Mikrobiom człowieka – zdrowie i choroba, Postępy Mikrobiologii, 51, 1, 27-36. 
  2. Gawęcki J., Libudzisz Z., Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2010.
  3. Górska S., Jarząb A., Gamian A., 2009, Bakterie probiotyczne w przewodzie pokarmowym człowieka jako czynnik stymulujący układ odpornościowy, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 63, 653-667.
  4. Hattori M., Taylor T. D., 2009, The Human Intestinal Microbiome: A New Frontier of Human Biology, DNA Research, 16, 1-12. Kleessen B., Bezirtzoglou E., Matto J., 2000, Culture-based knowledge on biodiversity, development and stability of human gastrointestinal microflora, Microbial Ecology in Health and Disease, 12, 2, 53-63.
  5. Libudzisz Z., 2004, Mikroflora jelitowa człowieka a probiotyki, Zakażenia, 6, 47-51.
  6. Maniecka M., 2014, Probiotyki – „dla życia”, dla zdrowia, http://laboratoria.net/artykul/13077.html - dostępny 20.11.2018r.
  7. Marit D., Firmesse O., Levenez F., Guimarăes V. D., Sokol H., Doré J., Corthier G., Furet J. P., 2009, The Firmicutes/Bacteroidetes ratio of the human microbiota changes with age, BMC Microbiology, 9, 123-129.
  8. Olszewska J., Jagusztyn-Krynicka E. K., 2012, Human microbiome project – mikroflora jelit oraz jej wpływ na fizjologię i zdrowie człowieka, Postępy Mikrobiologii, 51, 4, 243-256.
  9. Radwan P., Skrzydło-Radomańska B., 2013, Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie, Gastroenterologia Praktyczna, 2, 1-11.
  10. Sela D. A., Chapman J., Adeuya A., Kim H. J., Chen F., Whitehead T. R., Lapidus A., Rokhsar D. S., Lebrilla C. B., German J. B., Price N. P., Richardson P. M., Millis D. A., 2008, The genome sequence of Bifidobacterium longum subsp. infantis reveals adaptations for milk utilization within the infant microbiome, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 105, 48, 18964-18969.
  11. Stenström B., Mendis A., Marshall B., 2008, Helicobacter pylori – the latest in diagnosis and treatment, Australian Family Physician, 37, 8, 608-612.
  12. Wagner A., Banaszkiewicz A., Cukrowska B., Kierkuś J., Orłowska E., Socha P., 2012, Zastosowanie probiotyków w terapii chorób układu pokarmowego, Terapia, 3, 3-11.
  13. WEB 3 URL: http://www.zywnoscdlazdrowia.pl/10/pdf/biuletyn09.pdf – dostępny 14.06.2018r.